Ảnh đời thường - đường phố, nếu chỉ đơn thuần mang tính tư liệu, thì chắc chắn nó chỉ mang tính... tư liệu mà ko có gì hơn. Nghĩa là loại ảnh mà người ta xem xong thì quên ngay, hoặc tệ hơn chỉ xem lướt qua hay thậm chí chẳng buồn xem nữa... Vậy liệu giá trị của những bức ảnh đời thường là ở đâu?
Với góc nhìn cá nhân, tôi cho rằng một bức ảnh nói chung thường có giá trị đặc trưng nhất là giá trị của khoảnh khắc. Khoảnh khắc quý giá là đặc điểm khác biệt lớn nhất giữa nhiếp ảnh và hội họa. Khoảnh khắc càng có vai trò cốt yếu trong những bức ảnh đời thường. Khoảnh khắc cũng đóng vai trò vô cùng quan trọng trong các thể loại ảnh khác, như chân dung, hay phong cảnh... Một bức chân dung chớp đúng khoảnh khắc sẽ lột tả được nhiều điều về đối tượng. Một bức ảnh phong cảnh hẳn cũng cần thời điểm để có một chùm nắng rực vàng, hoặc phút giây mặt trời chìm xuống một nửa trong chiều hoàng hôn lãng mạn...
Nhưng khoảnh khắc cũng chưa phải là tất cả của những bức ảnh, kể cả thể loại ảnh đời thường - đường phố. Đứng từ góc độ của một người xem ảnh, ấn tượng đầu tiên khi ngắm bức ảnh theo tôi là một giá trị đáng kể. Ngoài ra, một bức ảnh đời thường có giá trị phải kể thêm tới lượng thông tin và tính nghệ thuật của bức ảnh. Góc máy và các yếu tố sáng tạo cũng có thể là những giá trị gia tăng cho bức ảnh... Về giá trị của khoảnh khắc thì quá hiển nhiên rồi. Giá trị nghệ thuật thì hơi khó bàn. Tôi chỉ xin xem xét hai yếu tố là lượng thông tin và ấn tượng ban đầu của một tấm ảnh đời thường - đường phố.
Những bức ảnh có thể mang lại ấn tượng mạnh cho người xem ngay từ cái nhìn đầu tiên có thể được coi là thành công ở một mức độ nhất định... Nhưng sẽ không ổn lắm nếu chúng ta cố gắng tìm cách gây ấn tượng một cách dễ dãi. Thí dụ như việc tập trung khai thác các chủ đề về sự nghèo hèn trong xã hội hay những sự kiện đau đớn tang thương của con người. Một người ăn mày ăn mặc rách rưới bẩn thỉu, dĩ nhiên là đáng thương dưới góc nhìn chung của xã hội. Một đứa trẻ đói ăn, thiếu mặc, cũng bẩn thỉu, rách rưới, thò lò mũi xanh, cũng đáng thương lắm chứ ạh. Tôi không phản đối việc tái hiện những góc cạnh khác nhau của xã hội bao gồm cả khía cạnh đói nghèo đau khổ. Nhưng lạm dụng những đề tài này, để tạo ấn tượng cho người xem thì hoàn toàn không ổn một chút nào. Cá nhân tôi cho rằng ấn tượng ban đầu của bức ảnh hoàn toàn có thể được tạo nên bởi một góc máy độc đáo, một cách nhìn sáng tạo, hoặc một kiểu bố cục lạ mắt, mà không nhất thiết cứ phải là ăn mày đường phố hay những cụ già cô đơn nhăn nheo bạc tóc... Dĩ nhiên, có nhiều khoảnh khắc tự thân nó đã mang lại một ấn tượng mạnh. "Chộp" được những khoảnh khắc này thì quá tuyệt vời rồi, phải không bạn?
Sau cái ấn tượng đầu tiên khi ta xem ảnh, phải xét tới lượng thông tin mang lại trong bức ảnh đó. Một bức ảnh sẽ thú vị hơn nhiều nếu nó mang đầy ắp thông tin tới cho chúng ta. Tây họ có thành ngữ "Một bức ảnh bằng cả ngàn lời nói". Nhưng không phải lúc nào cũng vậy. Có nhiều bức ảnh có thể mang lại những ấn tượng ban đầu khá tốt, có thể bằng bố cục, có thể bằng góc chiếu sáng và ánh sáng trong bức ảnh... Nhưng ngoài ra, có thể chúng ta không nhận được thông tin gì nhiều hơn những ấn tượng ban đầu đó. Những bức ảnh như vậy, theo tôi mang nặng chất thơ, chất lãng mạn, hơn là một bức ảnh đời thường "thực sự". Qua những tác phẩm nhiếp ảnh nghệ thuật của Việt nam lâu nay, tôi nghe nhiều người bình luận rằng nhiếp ảnh Việt nam nhiều chất thơ mà thiếu đi phần hiện thực xã hội. Ảnh đời thường tôi quan sát lâu nay cũng vậy. Phân loại ra, có lẽ ta có thể xếp ảnh đời thường đương đại vào mấy dạng: (1) Ảnh chụp nhanh (snapshot) - mang nhiều tính chất tầm thường, có chăng chỉ có chút giá trị tư liệu, mà phần lớn cũng là không đáng kể. (2) Ảnh thơ (romantic streetlife photography) - Là những bức ảnh đời thường đẹp về bố cục, ánh sáng, mà thiếu hụt phần nội dung, thiếu thông tin, không mang tính phản ánh hiện thực xã hội. (3) Ảnh tư liệu xã hội (social documentary) - Là những bức ảnh phản ánh cuộc sống muôn màu, ghi lại những nhịp sống hàng ngày, mang lại cho chúng ta nhiều thông tin về các khía cạnh khác nhau của xã hội. Những bức ảnh xuất sắc trong thể loại social documentary này xét theo một khía cạnh nào đó, có thể được gọi là những tấm ảnh "biết nói" Bản thân tôi là người thích thơ. Nên tôi cũng thích các thể loại "ảnh thơ". Nhưng chắc chắn là tuyệt vời nhất nếu ta có thể có cả hai tính chất trong cùng một bức ảnh, nghĩa là bức ảnh vừa mang một lượng thông tin lớn, lại vừa nhiều chất thơ...
Nhưng dẫu cho bức ảnh có hơn ngàn lời nói, đa phần chúng chỉ lưu giữ lại một khoảnh khắc của cả một câu chuyện, một tiến trình. Nên để bức ảnh đời thường mang đầy đủ thông tin, tiêu đề (title) và chú giải (caption) của bức ảnh cũng là một phần rất quan trọng. Việc bài xích chuyện đặt tên và chú thích cho bức ảnh mà cứ đòi hỏi chỉ một bức ảnh thôi để nói lên nguyên một câu chuyện thực ra là những suy nghĩ và quan điểm ấu trĩ và thật là ngây thơ.
Còn một bộ ảnh, một câu chuyện ảnh thì sao? Mảng này có lẽ nhiếp ảnh Việt nam mình còn khá yếu. Vì sao như vậy lại là một đề tài lớn vượt quá khỏi phạm vi của bài viết này. Thường một phóng sự ảnh phải có một chủ đề xuyên suốt, hoặc phải kể lại một câu chuyện cụ thể nào đó. Tuy nhiên, có rất nhiều những bộ ảnh tôi được thấy thực chất chỉ là một chuỗi (series) các bức ảnh khá là lặp lại về khía cạnh thông tin. Sự khác nhau giữa các bức ảnh trong bộ nhiều khi chỉ là các góc máy... Và thể loại "ảnh thơ" cũng thấy xuất hiện rất nhiều ở các "bộ ảnh" đời thường mà tôi đã từng được chiêm ngưỡng.
Suy cho cùng, ảnh cũng là một trong các phương tiện để thể hiện nhân sinh quan, thế giới quan của người chụp ảnh. Sẽ có những nhiếp ảnh gia "yêu thơ", có những nhiếp ảnh gia yêu thích trường phái hiện thực. Cũng có những nhiếp ảnh gia đơn thuần chỉ thích... chụp ảnh! Sản phẩm của họ đa phần sẽ là những bức ảnh chụp nhanh (snapshot). Cũng có thể họ may mắn có được những bức ảnh "xuất thần" trong hàng ngàn bức ảnh chụp nhanh chụp vội của họ. Nhưng tôi nói chung không thích và cũng không đủ thời gian để xem những bức ảnh đời thường chụp vội. Còn lại, tôi thích cả. Cả ảnh đời thường "biết nói", và cả ảnh "thơ"... Miễn là chúng đủ thú vị đối với tôi. Chắc bạn cũng vậy, phải không?...
(SUNF - Xóm nhiếp ảnh)
Trả lời kèm Trích dẫn
